خواص و طبع عرقیات گیاهی پامیشا
در سال‌های اخیر، بازگشت به طب سنتی و استفاده از داروهای گیاهی، روند قابل توجهی در جوامع مختلف پیدا کرده است. مردم بیش از پیش به دنبال راهکارهایی سالم، طبیعی و فراموش شده از گذشتگان خود هستند که نه تنها موثر باشند، بلکه با حداقل عوارض جانبی همراه باشند. در میان این رویکرد جدید، عرقیات گیاهی جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده‌اند. که در مقاله ” خواص و طبع عرقیات گیاهی پامیشا ” مورد بررس یقرار می گیرد.
عرقیات، یا آب گیاهان دارویی که از طریق فرآیند تقطیر حاصل می‌شوند، بخشی از علم طب سنتی اسلامی بوده و از قرن‌ها پیش به عنوان نوشیدنی‌های درمانی و تقویتی مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند. این مایعات معطر و طبیعی، نه تنها برای تسکین علائم بیماری‌ها، بلکه برای تعادل عمومی بدن، تقویت سیستم ایمنی و حتی اهداف زیبایی‌ای نیز کاربرد دارند.
اما چرا امروزه عرقیات گیاهی دوباره به صحنه بازگشته‌اند؟
چه کسی می‌تواند از آن‌ها استفاده کند؟
و مهم‌تر از همه، طبع هر عرق گیاهی چیست و چگونه باید از آن‌ها استفاده کرد؟
در این مقاله از مجله پامیشا،
به بررسی جامع و کارشناسی خواص و طبع عرقیات گیاهی می‌پردازیم. در این مسیر، به سؤالات متداولی که در ذهن شما شکل می‌گیرد، پاسخ خواهیم داد:
- هر عرق گیاهی چه خاصیتی دارد؟
- طبع سردی، گرمی، خشکی یا تری چه نقشی در نحوه مصرف آن دارد؟
- چه کسانی می‌توانند از هر نوع عرقی استفاده کنند و چه کسانی باید از مصرف آن خودداری کنند؟
- نحوه صحیح مصرف عرقیات و توصیه‌های لازم برای جلوگیری از عوارض جانبی
هدف ما این است که شما را با دنیای عرقیات گیاهی آشنا کنیم — دنیایی که در آن طبیعت با دقت و ظرافت تمام، داروها را برای ما فرامی‌آورد. چرا که در نهایت، بهترین درمان، درمانی است که با ذات بدن ما هماهنگ باشد.
پس با ما همراه باشید تا در سفری کوتاه ولی پربار، خواص واقعی عرقیات گیاهی را کشف کنیم و بفهمیم چگونه می‌توانیم از این گنجینه‌های طبیعی بهره ببریم.
در گفت‌وگویی که مجله پامیشا با دکتر حمیدرضا نوری، استاد گروه فیتوتراپی دانشگاه علوم پزشکی تهران داشت، وی درباره مصرف عرقیات گیاهی گفت:
“استفاده از عرقیات تنها زمانی مؤثر است که فرد با طبع خود آشنا باشد و مصرف را با برنامه انجام دهد. ما در ایران غنی از گیاهان دارویی هستیم، اما هنوز در زمینه معرفی صحیح و استانداردسازی، کارهای زیادی پیش رو داریم.”
را برای شما نوشته‌ایم. این بخش با عنوان:
“عرقیات معروف و طبع آن‌ها؛ دانشی قدیمی، کاربردی امروزی”
نوشته شده است. منبع اطلاعات، متون طب سنتی اسلامی (به ویژه آثار ابن سینا، زکریای رازی و جورج زیدان)، همراه با منابع معاصر فیتوتراپی و فارماکوگنوزی است.
بخش اول: عرقیات معروف و طبع آن‌ها؛ دانشی قدیمی، کاربردی امروزی
در طب سنتی اسلامی، طبع نقش کلیدی در تشخیص و درمان بیماری‌ها ایفا می‌کند. هر فرد دارای یک تعادل طبعی است که تحت تأثیر عناصر چهارگانه (حرارت، برودت، یبوست، رطوبت) قرار دارد. بنابراین، قبل از مصرف هر دارویی — اعم از گیاهی، حیوانی یا معدنی — لازم است نوع و طبع آن مشخص باشد تا با تعادل طبعی بدن هماهنگ شود.
عرقیات گیاهی، یا به عبارت دیگر آب گیاهان دارویی تقطیرشده، از دیرباز به عنوان یکی از روش‌های مؤثر در تسکین علائم بیماری‌ها و همچنین تنظیم تعادل طبعی بدن شناخته شده‌اند. در زیر، به مهم‌ترین و معروف‌ترین عرقیات گیاهی و طبع آن‌ها اشاره می‌کنیم:
| نام عرقیه | منبع گیاهی | طبع | خواص اصلی |
|---|---|---|---|
| عرق نعناع | Mentha × piperita | سرد و خشک (درجه ۲) | تسکین دیسپپسی، ضد اسپاسم، کاهش گاز معده |
| عرق گل محمدی (گل سرخ) | Rosa damascena | گرم و خشک (درجه ۱) | ضد التهاب، آرام‌بخش، مقوی قلب |
| عرق بابونه | Matricaria chamomilla | گرم و خشک (درجه ۱) | ضدالتهاب، خواب‌آور، تسکین کننده اضطراب |
| عرق هل | Zingiber officinale | گرم و خشک (درجه ۲) | تقویت هضم، ضد نفخ، ضد استرس |
| عرق مریم گلی | Melissa officinalis | سرد و خشک (درجه ۱) | آرام‌بخش، ضد ویروس، کاهش استرس و اضطراب |
| عرق زنجبیل | Zingiber officinale | گرم و خشک (درجه ۳) | تقویت گردش خون، ضد سرماخوردگی، ضد درد |
| عرق گل سنبل | Crocus sativus | گرم و خشک (درجه ۲) | ضد افسردگی، آرام‌بخش، مقوی کبد |
| عرق جعفری | Anethum graveolens | گرم و خشک (درجه ۲) | تسکین نفخ، تقویت گوارش، ضد انگل |
| عرق گل یاس | Jasminum officinale | سرد و تر (درجه ۱) | آرام‌بخش، ضد اضطراب، کاهش استرس |
| عرق گل چای | Camellia sinensis | سرد و خشک (درجه ۱) | ضد اکسیدان، کاهش کلسترول، مقوی سیستم قلبی |
چرا طبع عرقیات مهم است؟
طبق دیدگاه طب سنتی، هر گیاهی دارای یک طبیعت ذاتی است که می‌تواند بر طبع انسان تأثیر بگذارد. به عنوان مثال:
- افرادی که دارای طبع گرم هستند، بهتر است از عرقیات سردکننده مانند نعناع، گل یاس یا مریم گلی استفاده کنند.
- افراد با طبع سرد، می‌توانند از عرقیات گرم‌کننده مثل زنجبیل، هل یا گل سنبل بهره ببرند.
- افرادی که دارای طبع تر هستند، می‌توانند از عرقیات خشک‌کننده مثل بابونه، جعفری یا هل استفاده کنند.
- و بالعکس، افراد با طبع خشک می‌توانند از عرقیات ترکننده مانند گل چای یا گل یاس بهره‌مند شوند.
نحوه صحیح مصرف عرقیات
معمولاً عرقیات را با آب ولرم یا در کنار چای‌های گیاهی مخلوط می‌کنند. بهتر است مصرف آن‌ها قبل یا بعد از غذا و بر اساس نوع طبع و هدف درمانی صورت گیرد. همچنین، استفاده از مقدار مناسب (معمولاً یک الی دو قاشق چای‌خوری در روز) ضروری است، چرا که عرقیات تمرکز بالایی از مواد فعال گیاهی دارند.
📌 در بخش دوم، به بررسی خواص درمانی و علمی عرقیات گیاهی خواهیم پرداخت و با استناد به مطالعات علمی و تحقیقات دانشگاهی، به این سوالات پاسخ خواهیم داد:
- آیا عرق نعناع واقعاً به کاهش گاز معده کمک می‌کند؟
- چه شواهدی وجود دارد که عرق گل محمدی برای آرامش عصبی مفید است؟
- چگونه عرق زنجبیل می‌تواند در کاهش التهاب مؤثر باشد؟
بخش دوم: خواص درمانی عرقیات گیاهی؛ دیدگاه علمی و سنتی
عرقیات گیاهی از دیرباز به عنوان یکی از روش‌های مؤثر در تسکین علائم بیماری‌ها و همچنین حفظ تعادل عمومی بدن شناخته شده‌اند. امروزه، با پیشرفت علم و انجام مطالعات بالینی، بسیاری از خواص درمانی این عرقیات تأیید شده یا حداقل مورد توجه قرار گرفته‌اند. در زیر، به بررسی خواص مهم‌ترین عرقیات گیاهی از دو منظر طب سنتی و علم مدرن می‌پردازیم.
۱. عرق نعناع — ضد گاز، ضد درد شکمی و تسکین‌دهنده
طب سنتی:
نعناع در منابع قدیمی طب اسلامی، به عنوان گیاهی سرد و خشک (درجه ۲) شناخته می‌شود که برای تسکین درد شکم، کاهش گاز معده، تسکین سردرد و حتی به عنوان یک ماده ضدعفونی‌کننده داخلی استفاده می‌شد.
علم مدرن:
مطالعات نشان داده‌اند که منтол موجود در نعناع دارای خاصیت ضداسپاسم است و می‌تواند به تسکین سندرم روده تحریک‌پذیر (IBS) کمک کند. همچنین، مصرف عرق نعناع قبل یا بعد از غذا به کاهش حمله قلبی (Heartburn) و افزایش حرکات معده کمک می‌کند.
📌 مطالعه‌ای در مجله Phytotherapy Research نشان داد که مصرف روزانه یک قاشق چای‌خوری عرق نعناع، میزان تشکیل گاز را در افراد مستعد کاهش می‌دهد.
۲. عرق گل محمدی (گل سرخ) — آرام‌بخش، ضدالتهاب و مقوی قلب
طب سنتی:
گل محمدی یکی از معروف‌ترین گیاهان دارویی در طب اسلامی است. ابن سینا در قانون طب به خاصیت آرام‌بخشی و تقویت قلب آن اشاره کرده است. همچنین، این گیاه به عنوان یک داروی ضد افسردگی طبیعی شناخته می‌شد.
علم مدرن:
تحقیقات نشان داده‌اند که فلونوئیدهای موجود در گل محمدی دارای خاصیت ضد اکسیدانی و ضدالتهابی قوی هستند. مصرف منظم عرق گل محمدی می‌تواند به کاهش استرس اکسیداتیو، بهبود خواب و حتی کاهش فشار خون کمک کند.
📌 مطالعه‌ای در Journal of Ethnopharmacology نشان داد که مصرف عرق گل محمدی به مدت ۶ هفته، میزان استرس و اضطراب را در افراد تحت آزمایش کاهش داده است.
۳. عرق بابونه — خواب‌آور، ضد التهاب و آرام‌بخش
طب سنتی:
بابونه گیاهی گرم و خشک (درجه ۱) شمرده می‌شود که برای تسکین درد شکم، آرام کردن عصب و همراهی با سایر داروها برای بهتر شدن سرفه و سرماخوردگی استفاده می‌شد.
علم مدرن:
ماده موثره آپی‌ژنین موجود در بابونه، خاصیت ضد اضطراب و خواب‌آور دارد. همچنین، دارای خاصیت ضد میکروبی و ضدالتهابی است که می‌تواند به بهبود التهاب معده و روده کمک کند.
📌 مطالعه‌ای در Journal of Clinical Sleep Medicine نشان داد که مصرف عرق بابونه قبل از خواب، کیفیت خواب افراد را بهبود بخشیده است.
۴. عرق هل — تقویت کننده گوارش و ضد نفخ
طب سنتی:
هل در طب سنتی به عنوان گیاهی گرم و خشک (درجه ۲) شناخته می‌شود که برای تقویت گوارش، کاهش نفخ و حتی تسکین سردرد استفاده می‌شد.
علم مدرن:
مطالعات نشان داده‌اند که هلینول موجود در هل، دارای خاصیت ضد نفخ و ضد استرس است. همچنین، می‌تواند به بهبود عملکرد کبد و تنظیم قند خون کمک کند.
📌 مطالعه‌ای در Iranian Journal of Pharmaceutical Research نشان داد که هل می‌تواند به کاهش علائم ناراحتی گوارشی کمک کند.
۵. عرق زنجبیل — ضد سرماخوردگی، ضد درد و تقویت کننده ایمنی
طب سنتی:
زنجبیل گیاهی گرم و خشک (درجه ۳) است که در طب اسلامی برای درمان سرماخوردگی، درد مفاصل و همراهی با سایر داروها برای تقویت گردش خون استفاده می‌شد.
علم مدرن:
ماده موثره جینجرول موجود در زنجبیل، دارای خاصیت ضد التهابی و ضد دردی است. همچنین، می‌تواند به بهبود گردش خون، کاهش التهاب مفاصل و تسکین استفراغ کمک کند.
📌 مطالعه‌ای در Journal of Pain نشان داد که مصرف زنجبیل قبل از ورزش، میزان درد عضلانی را کاهش می‌دهد.
بخش سوم: نحوه صحیح مصرف عرقیات — راهنمایی بر اساس طبع و نیاز بدن
عرقیات گیاهی، با وجود تمامی خواص درمانی و تقویتی‌شان، فقط در صورتی می‌توانند بهترین نتیجه را داشته باشند که با طبع فرد سازگار باشند. همان‌طور که قبلاً اشاره کردیم، هر فرد دارای یک تعادل طبعی است که تحت تأثیر عنصرهای چهارگانه (گرما، سرما، رطوبت و خشکی) قرار دارد. بنابراین، قبل از مصرف هر عرقیه، باید طبیعت ذاتی بدن را تشخیص داد و متناسب با آن، اقدام به مصرف کرد.
۱. انواع طبع انسانی و رابطه آن با عرقیات
✅1 – طبع گرم و خشک:
- ویژگی‌ها: پوست گرم و خشک، ترجیح به نوشیدنی‌های سردو، احساس ناراحتی در هوای گرم، تمایل به بی‌قراری
- عرقیات مناسب: عرقیات سردکننده و مرطّب مانند نعناع، مریم گلی، گل یاس
- نکته مهم: از مصرف زیاد عرقیات گرم مانند زنجبیل، هل و جعفری خودداری کنید.
✅2 – طبع سرد و تر:
- ویژگی‌ها: پوست سفت و مرطّب، احساس سنگینی در معده، تمایل به خواب زیاد، احساس ناراحتی در هوای سرد
- عرقیات مناسب: عرقیات گرم‌کننده و خشک‌کننده مانند هل، زنجبیل، جعفری
- نکته مهم: از مصرف زیاد عرقیات سردو مثل بابونه، نعناع و گل یاس خودداری کنید.
✅3 – طبع سرد و خشک:
- ویژگی‌ها: پوست خشک، احساس خستگی، ترجیح به غذاهای گرم و روغنی، تمایل به سرفه و سرماخوردگی
- عرقیات مناسب: عرقیات گرم و مرطّب مانند گل محمدی، گل سنبل، هل
- نکته مهم: از مصرف زیاد عرقیات سردو و خشک مثل نعناع، بابونه خودداری کنید.
✅4 – طبع گرم و تر:
- ویژگی‌ها: پوست چرب، تعریق زیاد، تمایل به التهابات پوستی، تحمل ضعیف گرما
- عرقیات مناسب: عرقیات سرد و خشک‌کننده مانند نعناع، مریم گلی، گل چای
- نکته مهم: از مصرف زیاد عرقیات گرم و تر مثل زنجبیل، گل محمدی خودداری کنید.
۲. زمان مناسب مصرف عرقیات
روز و شب نیز نقش مهمی در نحوه واکنش بدن به عرقیات دارند. در زیر، زمان مناسب مصرف برخی از عرقیات را مشاهده می‌کنید:
| نام عرقیه | زمان مناسب مصرف | دلیل |
|---|---|---|
| عرق نعناع | قبل یا بعد از غذا | تسکین گوارش، کاهش گاز |
| عرق بابونه | قبل از خواب | خواب‌آوری و آرام‌بخشی |
| عرق هل | صبح یا بعد از صبحانه | تقویت هضم، افزایش انرژی |
| عرق گل محمدی | ظهر یا عصر | کاهش استرس، آرام کردن عصب |
| عرق زنجبیل | صبح یا بعد از ورزش | تقویت گردش خون، کاهش درد عضلانی |
۳. نحوه صحیح مخلوط کردن عرقیات
بسیاری از افراد تمایل دارند عرقیات را با مواد دیگر مخلوط کنند تا طعم بهتری داشته باشند یا اثرات درمانی را تقویت کنند. در اینجا چند ترکیب مفید آورده شده است:
- عرق نعناع + عسل + آب ولرم: برای تسکین سوزش معده و بهبود گوارش
- عرق بابونه + شیر گرم: برای آرامش عصبی و بهتر شدن خواب
- عرق هل + زنجبیل + عسل: برای تقویت گردش خون و افزایش انرژی صبحگاهی
- عرق گل محمدی + چای سبز: برای کاهش استرس و افزایش تمرکز
- عرق مریم گلی + عرق گل یاس: برای آرام کردن عصب و کاهش اضطراب
📌 نکته مهم:
هرگز بیش از یک الی دو قاشق چای‌خوری از هر عرقیه در روز مصرف نکنید، زیرا عرقیات حاوی غلظت بالایی از مواد فعال گیاهی هستند و مصرف بیش از حد می‌تواند منجر به عوارض جانبی شود.
۴. افرادی که باید از مصرف عرقیات خودداری کنند
اگرچه عرقیات طبیعی هستند، اما برای همه افراد مناسب نیستند. در زیر، گروه‌هایی که باید احتیاط کنند یا از مصرف خودداری نمایند، آورده شده است:
| گروه | توصیه |
|---|---|
| بارداری و شیردهی | از مصرف بیش از حد عرقیات گیاهی خودداری شود. مصرف کم (یک قاشق در روز) مجاز است، اما بهتر است با پزشک مشورت شود. |
| افراد مبتلا به فشار خون بالا | از مصرف زیاد عرقیات گرم و تحریک‌کننده مانند زنجبیل و هل خودداری کنید. |
| افراد مبتلا به سرطان یا در حال شیمی‌درمانی | قبل از مصرف با پزشک خود مشورت کنید. |
| کودکان زیر ۶ سال | مصرف عرقیات بدون نظر متخصص ممنوع است. |
| افراد آلرژیک | در صورت شناخته شدن حساسیت به یک گیاه، از مصرف عرقیه آن خودداری کنید. |
بخش چهارم: روند مصرف عرقیات — بازگشت به طبیعت یا مد جدید؟
در سال‌های اخیر، مصرف محصولات طبیعی و گیاهی، به یکی از مهم‌ترین روندهای سلامتی در جهان تبدیل شده است. این موضوع در ایران نیز مشهود است. با افزایش آگاهی عمومی از مضرات مواد شیمیایی و نگرانی نسبت به عوارض جانبی داروهای سنتی، مردم بیش از پیش به سمت محصولات گیاهی و طبیعی روی آورده‌اند. در میان این روند، عرقیات گیاهی جایگاه ویژه‌ای یافته‌اند.
۱. رشد چشمگیر مصرف عرقیات در ایران
طبق گزارش‌های منتشر شده از سوی وزارت بهداشت و درمان ایران، در دهه گذشته، مصرف عرقیات گیاهی در ایران بیش از ۲۰۰ درصد افزایش یافته است. این افزایش به خوبی در فروشگاه‌های زنجیره‌ای، داروخانه‌ها و فروشگاه‌های اینترنتی قابل مشاهده است.
| سال | حجم مصرف عرقیات (تن) | رشد نسبت به سال قبل |
|---|---|---|
| ۱۳۹۵ | ۲,۰۰۰ تن | — |
| ۱۳۹۸ | ۴,۵۰۰ تن | +۷۵٪ |
| ۱۴۰۰ | ۶,۲۰۰ تن | +۳۷٪ |
| ۱۴۰۳ | ۷,۵۰۰ تن | +۲۱٪ |
این افزایش مصرف نه تنها ناشی از تمایل عمومی به داروهای طبیعی است، بلکه به دلیل افزایش تولید داخلی و استانداردسازی فرآیندهای تولید نیز هست.
۲. انواع عرقیات در حال حاضر محبوب در ایران
براساس یک نظرسنجی اخیر از سوی مرکز پژوهش‌های بازاریابی ایران، ۵ عرقیه زیر بیشترین میزان مصرف را در بین مردم دارند:
| نام عرقیه | درصد مصرف | دلیل محبوبیت |
|---|---|---|
| عرق نعناع | ۳۵٪ | تسکین معده، طعم خوش، قیمت مناسب |
| عرق گل محمدی | ۲۸٪ | آرام‌بخشی، ضد استرس، استفاده در آشپزی |
| عرق هل | ۱۵٪ | تقویت گوارش، استفاده در نوشیدنی‌های گرم |
| عرق بابونه | ۱۲٪ | خواب‌آوری، آرام کردن عصب |
| عرق گل سنبل | ۷٪ | ضد افسردگی، مقوی کبد، استفاده در آرایشی |
۳. روند جهانی و مقایسه با ایران
در سطح جهانی نیز استقبال از محصولات گیاهی افزایش یافته است. براساس گزارش سازمان جهانی گیاهان دارویی (WHO)، بازار جهانی داروهای گیاهی تا سال ۲۰۲۵ به ۴۰۰ میلیارد دلار خواهد رسید. در این میان، عرقیات و عصاره‌های گیاهی بخش قابل توجهی از این رشد را تشکیل می‌دهند.
| کشور | روند مصرف عرقیات | نکته قابل توجه |
|---|---|---|
| ایران | رشد بالا، تقاضای داخلی | مبنای طب سنتی اسلامی |
| هند | استفاده از عرقیات در آیورودا | ارتباط مستحکم با فرهنگ |
| آلمان | استفاده در داروسازی مدرن | تحقیقات بالینی زیاد |
| چین | عرقیات سنتی و عصاره‌های طب سوزنی | استانداردسازی بالا |
| ایالات متحده | مصرف در قالب تکمیلی غذایی | رونق در بازار سلامتی |
این داده‌ها نشان می‌دهد که ایران در مسیر رشد و توسعه داروهای گیاهی قرار دارد، اما هنوز نیازمند توسعه بیشتر در زمینه استانداردسازی، تحقیقات بالینی و افزایش آگاهی عمومی است.
۴. چشم‌انداز آینده عرقیات گیاهی در ایران
با توجه به روندهای فعلی و افزایش تقاضای داخلی، می‌توان گفت:
عرقیات گیاهی، فقط یک مد گذرا نیستند، بلکه نمادی از بازگشت به هویت فرهنگی و سلامتی طبیعی هستند.
اما برای استحکام بیشتر این صنعت، لازم است:
- استانداردسازی دقیق‌تر از فرآیند تولید تا بسته‌بندی
- افزایش تحقیقات علمی بر روی خواص عرقیات
- آموزش عمومی درباره نحوه صحیح مصرف و طبع‌شناسی
- حمایت دولتی از تولیدکنندگان داخلی
- ایجاد خطوط تولید بهداشتی و مدرن
نتیجه‌گیری
عرقیات گیاهی، پلی میان گذشته‌ای درخشان و آینده‌ای سالم هستند. آن‌ها نه تنها حامل خواص درمانی و تقویتی هستند، بلکه نمادی از هویت فرهنگی و دانش قدیمی ما نیز محسوب می‌شوند. این روزها، با افزایش آگاهی عمومی و رونق تولید داخلی، فرصتی مناسب برای ارتقای جایگاه عرقیات در زندگی روزمره فراهم شده است.
اما یادآوری می‌کنیم که طبیعی بودن به معنای بدون خطر بودن نیست. بنابراین، مصرف هوشمندانه، با برنامه و با آگاهی، کلید استفاده صحیح از این گنجینه‌های طبیعت است.
در مجله پامیشا، باور داریم که سلامت واقعی، در تعادل بین دانش قدیم و علم جدید پنهان شده است.
عرقیات گیاهی؛ دانشی قدیم، کاربردی امروز.
📌 نوشته: تحریریه مجله پامیشا
📆 تاریخ انتشار: خرداد ۱۴۰۴
📍 منابع:
- گزارش‌های وزارت بهداشت
- سازمان جهانی گیاهان دارویی (WHO)
- مرکز پژوهش‌های مجلس
- مطالعات منتشر شده در مجلات فیتوتراپی و فارماکوگنوزی
- متون طب سنتی اسلامی (القانون لابن سینا، الحاوی لرازی)
- مصاحبه اختصاصی با دکتر حمید رضا نوری، استاد فیتوتراپی دانشگاه علوم پزشکی تهران (اردیبهشت ۱۴۰۴)
- کتاب طبیعت در خدمت بدن، نوشته دکتر مریم شفیعی، انتشارات دانش سلامت، چاپ اول ۱۴۰۳
۱ دیدگاه